Exhibition / Kolë Idromeno in retrospective/ National Gallery of Arts / 27th of June – 8th of September 2019 / Tirana
The National Gallery of Arts hosted the exhibition “Kolë Idromeno in retrospective” on 27th of June – 8th of September 2019, curated by Erzen Shkololli in collaboration with the exhibition’s advisors: Eleni Laperi, Zef Paci and Afërdita Onuzi. Bringing an artist of Kolë Idromeno’s scale was a great opportunity to see, review and closely observe the splendor of the first realist Albanian painter. He was an artist of many genres (a part of his photographic creations are included in the exhibition), but it was his flair and passion for painting that gave him the name of the founder of the 19th-20th century Albanian realist painting school.
The strong connection to folk heritage constitutes one of the main pillars of his creativity. It is especially reflected in the artist’s representative work, “Motra Tone”. Defined as the first secular work and as the first portrait in traditional costume, it primarily contains ethnographic values. Unlike other portraits, Antonia does not interact directly with the viewer. It seems as though she deserves and only expects to be admired, in all her youthful and feminine charm; artistic, obviously!
The whole character portrayal, the temptation for self-reflection even Idromeno could not escape from; in essence, as an attempt to know and accept oneself. The self-portrait at the entrance of the exhibition, although stately, although on the verge of death (or even more so for that matter), seems to be in possession of everything, but its gaze investigates with some kind of fear, is it not so? It seems like some kind of opposition emanates from this self-portrait: the fear of “darkness” and the superiority over it. Despite the deep scars on the face – traces of time – other features show that protection is always needed, unto the end. His portrait, not hasty at all, emerges from the darkness with the human fear that he may sink there again from moment to moment. After all the life’s battles, this picture seems to reveal the final confrontation, that of oneself before God. The burden of time weighs every brushstroke and sharp features, any lines around the eyes, wrinkling between them or raising an eyebrow proves, if not a tendency to inquire, a suspicion somewhere deep. However, there is still life because there is still fear; there is still strength, but no more illusions.
The portrait of his spouse comes with more light, more colors, but the pain that comes across is the same, a pain which, unlike the self-portrait, is not philosophical and harsh, but human and sad. If this is the first and last portrait of her by the author – her spouse, then this portrait, under the cloak of the folk dress as well, most of all reflects gratitude towards her.
“Dasma shkodrane” and “Kur hyn dreqi në shtëpi” are two paintings standing in front of each other within the gallery space, and also as far as their content is concerned. On the one hand there is the reflection of the joy of life, the vividness and gaiety of colors and shapes, the vivid evidence of the exquisite aesthetic and artistic taste of ethnographic heritage, so elaborately crafted over the centuries, to arrive at such a magical subject matter. On the other hand, opposite its joy, standing are people, angels and devils. All have gathered and the “final trial” is under way. There are the terrified family members, the sinner in chains, the devils with their many shapes, death with its scythe, and God’s representatives in Heaven and Earth. If in “Dasma shkodrane” human happiness seeks the natural space as its background, in the painting “Kur hyn dreqi në shtëpi” the space is situated indoors, crowded with figures and extremely overwhelming for the anxiety it causes.
The sinner is portrayed terrified, but not surprised. Surrounded by his mother’s despair (perhaps), the amazement of his wife and child, the besmirched cheerfulness of devils, the priest’s prayer, and the peaceful angelic goodness, whose wings also hang over the scythe of death. All the devils are mentioning a debt, while death is faithfully following the clock. This tableau has everything: the past, present and future. There is very little light in it. A little piece of heaven appears through the open door … Thus, the biblical retribution of human sin and family experience intertwine, including us in the mystical vortex and pushing us to become part of psycho-moral self-examination.
The end of the closed journey: “self – interaction – sin or not – return to self” is defined in the tableau “Dy rrugët”, in which the good and the bad, the heavenly and the underground, the exaltation and the hardship walk together. All this ethnographic biblical experience speaks Albanian. Nature and folk costumes, the constant movement in the tableau breathes Albanian, but as for the human essence, the tableau is so timeless, inclusive and unrepeatable (unique) at the same time. On a closer look, the tableau invites us to rethink temptations, traps, seductions, moral contempt, but also resistance, courage towards self-cleansing for the ultimate reward. Everything earthly, tangible or eternal after this contemplation is but a bridge of passage; the end of our destination depends only on us. The exhibition draws a wide variety of social strata, human ages, youth experiences, loss of morals and exaltation’s too. An ensemble of portraits, a diverse human gallery with penetrating insights (through paintings and photographs), invites the viewer into the psychological and sensory labyrinths. This dominates the first part of the exhibition, to slowly leave the place for the common journey towards the end of earthly life and beyond.
* Nikollë (Kolë) Idromeno was born on 15th of August 1860 in Shkodra and passed away on 12th of December 1939. He is one of the founders of realistic architecture, painting and sculpture, as well as Albanian photography, leaving us a valuable heritage. His works have been exhibited at the first national exhibition in Tirana in 1931, an exhibition organized by the Friends of Art Association, as well as at international exhibitions in Budapest (1898), Rome (1925, 1936), and Bari (1925). 1931) and in New York (1939)
* Erzen Shkololli, born in Peja in 1976, is an Albanian artist and curator, co-founder of the EXIT Institute of Contemporary Art in Peja. He is one of the most prominent Kosovan names in the international visual arts arena. He has been the director of the National Gallery of Kosovo from 2011 to 2015. Erzen Shkololli was appointed director of the National Gallery of Arts in Albania in January 2018.
***
Ekspozitë / Kolë Idromeno në retrospektivë / Galeria Kombëtare e Arteve / 27 qershor – 8 shtator 2019 / Tiranë
Galeria Kombëtare e Arteve zhvilloi në harkun kohor 27 qershor – 8 shtator 2019 ekspozitën “Kolë Idromeno në retrospektivë”, kuruar nga Erzen Shkololli në bashkëpunim me këshilltarët e ekspozitës: Eleni Laperi, Zef Paci dhe Afërdita Onuzi. Risjellja e një artisti të përmasave të Kolë Idromenos ishte një mundësi mjaft e mirë për të parë, riparë e hulumtuar nga afër shkëlqimin e piktorit të parë realist shqiptar. Ai ishte një artist i lëvrimit të shumë gjinive artistike (në ekspozitë përfshihet edhe një pjesë e krijimtarisë së tij fotografike), porse ishte prirja dhe thellimi në pikturë ajo që i siguroi emrin e themeluesit të shkollës realiste të pikturës shqiptare të shekullit XIX – XX.
Lidhja e fortë me trashëgiminë popullore përbën një prej shtyllave kryesore të krijimtarisë së tij. Ajo pasqyrohet sidomos në veprën përfaqësuese të artistit, “Motra Tone”. Përcaktuar si vepra e parë laike, si portreti i parë me kostum tradicional, ajo përmban në radhë të parë vlera etnografike. Në dallim nga portretet e tjera, Antonia nuk ndërvepron drejtpërdrejt me shikuesin. Duket sikur ajo meriton dhe pret vetëm të admirohet, në gjithë hijeshinë e saj rinore dhe femërore; artistike, padyshim!
Në tërësinë e pasqyrimit të karaktereve të shumta, tundimit për vetëpasqyrimin nuk i ka shpëtuar as Idromenoja; në thelb, si një përpjekje për të njohur dhe pranuar vetveten. Vetëportreti në hyrje të ekspozitës, ndonëse hijerëndë, ndonëse në prag të ndërrimjetëve (ose edhe më tepër për këtë arsye), në dukje, ka nën zotërim gjithçka, veçse shikimi heton me njëfarë frike, pse jo? Duket sikur një lloj kundërshtie buron prej këtij autoportreti: frika prej “errësirës” dhe epërsia ndaj saj. Pavarësisht brazdave të thella në fytyrë – gjurmë të kohës – tiparet e tjera tregojnë se mbrojtja është gjithmonë e nevojshme, deri në fund. Aspak i shpenguar, portreti i tij del nga errësira me frikën njerëzore se nga çasti në çast mund të zhytet sërish atje. Pas gjithë përballjeve jetësore, duket se kjo tablo shpërfaq përballjen e fundme, atë me veten para Zotit. Pesha e kohës rëndon në çdo hedhje peneli dhe tiparet e mprehta, çdo përvijëzim rreth syve, rrudhja mes tyre apo lartësimi i një vetulle dëshmojnë në mos një prirje për hetim, një dyshim diku thellë. Megjithatë, ka ende jetë, sepse ka ende frikë; ka ende forcë, por nuk ka më iluzione.
Vjen me më tepër dritë, më tepër ngjyra, por me të njëjtën dhimbje portreti i bashkëshortes, dhimbje e cila, në ndryshim nga autoportreti, nuk është filozofike dhe e ashpër, por njerëzore dhe e trishtë. Nëse ky është portreti i parë dhe i fundmë për të prej autorit – bashkëshort, atëherë ky portret, nën petkun e veshjes popullore po ashtu, të ndërmend më së shumti mirënjohjen ndaj saj.
“Dasma shkodrane” dhe “Kur hyn dreqi në shtëpi” janë dy tablo që i qëndrojnë përballë njëra-tjetrës, si në vendosje brenda hapësirës së galerisë, si për sa i përket përmbajtjes. Nga njëra anë pasqyrohet gëzimi jetësor, gjallëria dhe hareja e ngjyrave dhe formave, dëshmi e gjallë e shijes së lartë estetike dhe artistike të trashëgimisë etnografike, kaq shumë të përpunuara në shekuj, për të mbërritur në një shpërfaqje kaq magjike lëndore. Nga ana tjetër, përkundër haresë së saj, qëndrojnë tashmë njerëz, engjëj dhe djaj. Janë mbledhur të gjithë dhe po kryhet “gjyqi i fundmë”. Janë aty familjarët e tmerruar, mëkatari i lidhur në zinxhirë, djajtë formëndryshëm, vdekja me kosë, dhe përfaqësuesit e Zotit në Qiell dhe Tokë. Nëse te “Dasma shkodrane” çasti i shkëputur i lumturisë njerëzore kërkon hapësirën natyrore për sfond, te tabloja “Kur hyn dreqi në shtëpi” mjedisi është i brendshëm, i ngjeshur në figura dhe tejet mbytës për nga ankthi që shkakton.
Mëkatari jepet i tmerruar, por jo i habitur. Lundrojnë në tablo dëshpërimi i nënës së tij (ndoshta), shtangia e gruas dhe fëmijës, gëzimi përlyes i djajve, lutja e priftit dhe mirësia paqtuese e engjëllit, flatrat e të cilit rrinë edhe mbi kosën e vdekjes. Të gjithë djajtë janë duke i përmendur një hua, ndërsa vdekja është duke ndjekur me besnikëri akrepat e orës. Gjithçka është në këtë tablo: e kaluara, e tashmja, e ardhmja. Ka shumë pak dritë në të. Pak qiell duket prej derës së hapur… Kështu, ndëshkimi biblik i mëkatit njerëzor dhe përjetimi familjar ngërthehen duke na përfshirë në vorbullën mistike e duke na shtytur të bëhemi pjesë vetëshqyrtimesh psiko-morale.
Fundi i rrugëtimit të mbyllur: “vetvete – ndërveprim – mëkatim ose jo – rikthim te vetvetja” përkufizohet te tabloja “Dy rrugët”, në të cilën gjarpërojnë e mira dhe e keqja, qiellorja dhe nëntoka, lartësimi dhe mundimi. I gjithë ky përjetim biblik etnografikisht është i veshur shqip. Natyra dhe veshjet popullore, lëvizja e vazhdueshme në tablo frymojnë shqip, por për nga thelbi njerëzor tabloja është kaq gjithëkohore, gjithëpërfshirëse dhe e papërsëritshme njëherazi. Së afërmi, tabloja na fton të rishohim tundimet, grackat, joshjet, përlyerjet morale, por edhe qëndresën, guximin drejt vetëpastrimit për shpërblimin e fundmë. Gjithçka tokësore, e prekshme apo përjetuese pas këtij kundrimi nuk është veçse një urë kalimi; skaji i vendmbërritjes sonë varet vetëm nga ne. Frymojnë në këtë ekspozitë larmi shtresash shoqërore, moshash njerëzore, përjetimesh rinore, bjerrjesh morale e lartësimesh po ashtu. Një tërësi portretesh, një galeri e larmishme njerëzore me shikime depërtuese (përmes tablosh pikture dhe shkrepjesh fotografike), fton shikuesin në labirinte psikologjike e ndjesimore. Kjo sundon pjesën e parë të ekspozitës, për t’ia lënë vendin dalëngadalë rrugëtimit të përbashkët drejt fundit të jetës tokësore dhe përtej saj.
* Nikollë (Kolë) Idromeno lindi më 15 gusht të vitit 1860 në Shkodër dhe u nda nga jeta më 12 dhjetor të vitit 1939. Ai është një prej themeluesve të arkitekturës, pikturës e skulpturës realiste, si dhe fotografisë shqiptare, duke na lënë një trashëgimi me vlerë në këto fusha. Veprat e tij janë shfaqur në ekspozitën e parë kombëtare në Tiranë, në vitin 1931, ekspozitë e organizuar nga shoqata “Miqtë e Artit”, si dhe në ekspozita ndërkombëtare në Budapest (1898), në Romë (1925, 1936), në Bari (1931) dhe në Nju-Jork (1939).
* Erzen Shkololli ka lindur në Pejë më 1976, është artist dhe kurator shqiptar, bashkëthemelues i Institutit të Artit Bashkëkohor EXIT në Pejë. Është një nga emrat kosovarë më në zë në arenën ndërkombëtare të arteve pamore. Ka qenë drejtor i Galerisë Kombëtare të Kosovës nga viti 2011 deri në vitin 2015. Erzen Shkololli emërohet drejtor i Galerisë Kombëtare të Arteve në Shqipëri në janar 2018.
