Exhibition / “Open Archive” / National Gallery of Arts / 18th September 2020 – 2021 / Tirana
It all started with an opening date (18th September 2020), but a closing date hasn’t been set yet, probably because it is a quite broad and diverse exhibition, the works of which are part of the National Gallery of Arts fund in Tirana, an artistic collection which constitutes an extraordinary national treasure. Erzen Shkololli, the ideator and curator of this exhibition, at the same time the director of the National Gallery of Arts, decided that from the opening of the exhibition and on, this artistic treasure would be displayed to the public increasing its quantity of works by leaving the closed spaces, to return to the sight of professional and casual viewer after such a long time.
This backward time travel is important not only to the scholars, lecturers, students or journalists who are closely related to the field of arts and the art lovers – its spiritual followers, but also to anyone who wants to (re)know the Albanian nation, in this case through arts as well. This is a way of confronting oneself through the fragments of history, through the recollection of earlier times, starting from the artistic reflection of the way of living: including here – in all the reflected life activity – the way of thinking and feeling, the way how a population dresses, how it rejoices and celebrates (the birthdays, weddings, war victories, the simple moments of joy, personal and international professional/skillful achievements, etc.), how it mourns and suffers for its losses, how it sees and how it reflects its heroes and thinkers, and beyond.
Being an exhibition of these dimensions (dating from the second half of the XIX century to the present day), you can find a variety of genres in it: paintings (sorted by chronological order), sculptures (so little displayed before), graphics, ceramics, caricatures, installations as well (although it was developed later and not much in the history of Albanian art compared to the development of this genre around the world). The exhibition includes works from the documented beginnings of the Albanian visual art: realistic works, works that examine historical themes and especially works of the socialist realism.
It is impossible (within a modest writing) to mention all the authors of hundreds of works displayed, selected among thousands of works of the GKA fund, yet, some of them are: Anastas Ballamaci, Kolë Idromeno, Simon Rrota, Spiro Xega, Vangjush Mio, Andrea Kushi, Nexhmedin Zajmi, Abdurrahim Buza, Zef Kolombi, Dhimitër Theodhori, Guri Madhi, Ibrahim Kodra, Sali Shijaku, Danish Jukniu, Sadik Kaceli, Zef Shoshi, Kel Kodheli, Foto Stamo, Vilson Kilica, Shyqyri Sako, Kristaq Rama, Nestor Jonuzi, Gazmend Leka, Petrit Konçi, Hasan Nallbani, Ilirjan Shima, Halim Beqiraj, Dhimitër Kokoshi, Ksenofon Dilo, Sofokli Koci, Maks Velo, Adnan Bushati, Mihal Rama, Agim Sulaj, Ferdinand Paci, Muntaz Dhrami, Lekë Tasi, Çlirim Ceka, Edi Hila, Anastas Kostandini, Maks Velo, Edi Rama, Fadil Taga, Odise Paskali, Janaq Paco, Hektor Dule, Andrea Mano etj., etj., etj., including also the female representation, e. g. the first Albanian female painter: Androniqi Zengo Antoniu, and other creators: Sofia Zengo Papadhimitri, Kristina Koljaka, Afërdita Meçe, Lumturi Blloshmi, Fatmira Kuçuku Kujovska, etj.
Their works have been created by following different techniques, such as: oil on cartboard, oil on fabric, oil on canvas, oil on fiber, oil on plywood; pencil on paper, sepia on paper; gouache on paper, aquarelle on paper; tempera on paper, cardboard and lawn; ceramics, terracotta; carving on wood, stone, marble, gypsum; installation (mixed technique); casting in plaster, bronze; linocut, linoleum on paper; chamotte, etc.
Certainly, it must have been difficult to place such a large number of works harmoniously between them and also in harmony with the space of NGA, which necessarily requires a lot of attention to every detail on placing the right oeuvre in the right space. Of course, the density of the works is extremely high. At first glance, perhaps it may cause dizziness to the viewer, but the longer he stays among them, the closer the works become and the confusion caused by their multitude dissipates.
A visit in such an exhibition, which transmits to the visitor the impression that he is entering a new environment, never visited before, with “dormant” works until now, it causes a completely different feeling from the other occasional exhibitions – full of breathing. In this exhibition, everything: even the portraits, the landscapes, the colors, the heroism, they’re excessive, and unconsciously you get the feeling as if a party is happening …in an environment which seems to include the feeling of gratitude to the creative authors, whose works have generously populated the space in question.
Given that the predominant part of the GKA archive belongs to the socialist realism, compared to the different genres of the history of visual art, the works of this period are distinguished by the extreme ideological restraint; consequently, they cannot escape the feature of rigidity. They were forced/predetermined to show the successful attempt to build “the new man”, selfless, infallible and unshakeable in their principles. However, in spite of the ideological burden of the time in which the works were created, they remain as a historical and cultural testimony of the country to which they belong, while also manifesting the simple human joy, the kindness and the undeniable strength of a population in surviving the inevitable natural, political and social phenomena. Undoubtedly, the panorama can’t be complete. The dark side of a difficult period is missing in this artistic entirety. Because of that, the colors are mostly vivid, cheerful; the combative and the socialist labor hero stand in the front, invincible, almost superhuman.
However, this doesn’t mean at all that it’s generally lacking the sensitivity or the truthfulness. In addition to being a broad exhibition, it brings out the outlines of the most diverse characters, typical for the Albanian identity. It displays the important historical figures of the Albanian nation; it especially transmits the magical motifs of the Albanian folklore; the typical ethnographic features presented in costumes of various colors and shapes, and also in the joyful folk-dances where the dancers look almost weightless; the bravery and the pride of the Albanian highlanders; the pastoral environment; the idyllic moments; the portraits of dreamy girls, the strong woman; the harsh masculine character etc.
There is both the potter and the warrior; the views of the battlefields; somewhere further, the girls by the spring, the mothers nursing the babies, the lively youngsters during the volunteer work etc. Representatives of the national and international politics are present as well; the war and the work heroes; and somewhere, very rarely – a shy, silent nude. Little pieces of Albania: pieces of Shkodra, Tirana, Korça, Pogradec, Gjirokastra, Përmet, etc., are exposed in the exhibition through natural and architectural landscapes, in paintings in which every prejudice, every temporal definition is extinguished, and the peace between nature and man is unfolded, and precisely through them the attention shifts only towards the influential force of art, to the fascination of colors, to the traces that the artist in question has left in this cultural field.
The characters that have “occupied” the gallery premises are also visitors to themselves already. They have come out of oblivion to meet or perhaps to confront the similar or the opposite of real life. They came down from their story to observe the story of the other. They are not so majestic. They are so close to the ground, they can be touched. The whole exhibition is a representation of life: full of characters and events; in moments of vanity and everyday life, but also moments of joy or shocking despair. This whole world full of life has been hidden in archives, with its colors fading in our memory because of the veil of oblivion, but this kind of encounter is enough to remind us that yesterday had its own vitality, although often attacked by the gloom of human clash.
For a country like Albania, which has experienced a strong multi-faceted closure, any opening that is related to the past is valuable because it serves as a kind of purification. This is an attempt to understand the mentality of a non-short political, social and artistic period of a nation. Among other things, the whole exhibition can be read, perhaps, as an invitation to re/know earlier times, and among them, the much discussed ideological axis that traversed them and the consequences it left on the social consciousness of a whole country. And why not, this exhibition can stimulate the desire of the visitor in having these works always displayed.
***
Ekspozitë / “Arkivi i hapur” / Galeria Kombëtare e Arteve / 18 shtator 2020 / Tiranë
Një ditë/datë nisjeje (18 shtator 2020), por ende jo një pikë përmbylljeje kohore, ndoshta se bëhet fjalë për një ekspozitë më se të gjerë, më se të larmishme, veprat në përfshirje të së cilës janë pjesë e fondit të Galerisë Kombëtare të Arteve në Tiranë, tërësi artistike e cila përbën një pasuri të jashtëzakonshme kombëtare. Ideatori dhe kuratori i kësaj ekspozite, njëherazi edhe drejtuesi i GKA-së që prej vitit 2018, Erzen Shkololli, ka zgjedhur që, kohë pas kohe, që nga çasti i hapjes së ekspozitës në fjalë, kjo pasuri artistike t’i shpërfaqet publikut gjithnjë e më tepër në sasi (numër veprash), duke lënë hapësirat e mbyllura, për t’iu rikthyer pas kaq shumë kohe syrit të shikuesit profesional dhe jo vetëm.
Është i rëndësishëm ky kthim pas në kohë jo veç për studiuesit, ligjëruesit, studentët apo gazetarët të cilët janë të lidhur ngushtësisht me fushën e artit, jo veç për dashamirësit e artit – ndjekësit shpirtërorë të tij, por edhe për këdo i cili kërkon të (ri)njohë kombin shqiptar, në këtë rast edhe përmes artit. Është kjo një rrugë përballjeje me vetveten përmes copëzave të historisë, nëpërmjet risjelljes së kohëve më të hershme, nisur nga pasqyrimi artistik i mënyrës së të jetuarit: përfshirë këtu – në gjithë veprimtarinë e pasqyruar jetësore – mënyrën e të menduarit, e të ndjerit, mënyrat se si vishet, si gëzon e feston një popull (lindjet, dasmat, fitoret luftarake, çastet e thjeshta të gëzimit, arritjet mjeshtërore/profesionale vetjake e mbarëkombëtare etj.), si vajton e vuan për humbjet e veta, si i sheh e si i pasqyron heronjtë dhe mendimtarët e vet, e më gjerë.
Duke qenë një ekspozitë e këtyre përmasave (datim prej gjysmës së dytë të shekullit XIX deri në ditët tona), zënë vend në të larmi gjinish: piktura (renditur sipas rrjedhës kohore), skulptura (kaq pak e shfaqur deri tashmë), grafika, qeramika, karikatura, pse jo edhe instalacioni (ndonëse i zhvilluar pak dhe vonë në historinë e artit shqiptar krahasuar me zhvillimin botëror të kësaj gjinie). Përfshihen në të (në ekspozitë) vepra që prej fillesave të dokumentuara të artit pamor shqiptar: vepra realiste, vepra që shqyrtojnë tema historike dhe në një numër mbizotërues vepra të realizimit socialist.
Është e pamundur (brenda një shkrimi modest) të përmenden autorët e qindra veprave të shfaqura, përzgjedhur ndër mijëra vepra të fondit të GKA-së e megjithatë, disa prej tyre janë: Anastas Ballamaci, Kolë Idromeno, Simon Rrota, Spiro Xega, Vangjush Mio, Andrea Kushi, Nexhmedin Zajmi, Abdurrahim Buza, Zef Kolombi, Dhimitër Theodhori, Guri Madhi, Ibrahim Kodra, Sali Shijaku, Danish Jukniu, Sadik Kaceli, Zef Shoshi, Kel Kodheli, Foto Stamo, Vilson Kilica, Shyqyri Sako, Kristaq Rama, Nestor Jonuzi, Gazmend Leka, Petrit Konçi, Hasan Nallbani, Ilirjan Shima, Halim Beqiraj, Dhimitër Kokoshi, Ksenofon Dilo, Sofokli Koci, Maks Velo, Adnan Bushati, Mihal Rama, Agim Sulaj, Ferdinand Paci, Muntaz Dhrami, Lekë Tasi, Çlirim Ceka, Edi Hila, Anastas Kostandini, Maks Velo, Edi Rama, Fadil Taga, Odise Paskali, Janaq Paco, Hektor Dule, Andrea Mano etj., etj., etj., pa harruar përfaqësimin femëror, si, për shembull, piktorja e parë shqiptare: Androniqi Zengo Antoniu, e të tjera krijuese, si: Sofia Zengo Papadhimitri, Kristina Koljaka, Afërdita Meçe, Lumturi Blloshmi, Fatmira Kuçuku Kujovska, etj.
Punimet e tyre vijnë sendërtuar sipas teknikave të ndryshme, si: vaj në karton, vaj në pëlhurë, vaj në beze, vaj në kanavacë, vaj në fibër, vaj në thes, vaj në kompensatë, vaj në fajazit; laps në letër, sepie në letër; guash në letër, akuarel në letër; tempera në letër, tempera në karton, tempera në beze; qeramikë, terrakotë; gdhendje: në dru, në gur, në mermer, në gips; instalacion (teknikë e përzier); derdhje në: allçi, bronz; linogravurë, linoleum në letër; shamot, etj., etj.
Natyrisht, duhet të ketë qenë e vështirë të vendoseshin harmonikisht mes tyre e po ashtu në harmoni me mjedisin e GKA-së një numër kaq i madh veprash, çka kërkon domosdoshmërisht shumë vëmendje ndaj çdo hollësie për të zgjedhur veprën e duhur në hapësirën e duhur. Sigurisht, dendësia e veprave është tejet e lartë. Në pamje të parë, ndoshta, mund të shkaktohet te shikuesi marramendje, por sa më tepër qëndron mes tyre, aq më tepër veprat bëhen të afërta dhe çoroditja prej shumësisë së tyre davaritet.
Vizita në një ekspozitë të tillë, e cila i krijon vizitorit përshtypjen se po hyn në një mjedis të ri, të pavizituar më parë, me vepra “të përgjumura” deri tashmë, shkakton një ndjesi krejt të ndryshme nga ekspozitat e kohëpaskohshme – gjithë frymëmarrje. Në këtë ekspozitë, gjithçka: edhe portretet, edhe peizazhet, edhe ngjyrat, edhe heroizmi janë me teprì e vetiu krijohet mendimi sikur një festë po ndodh… në një mjedis i cili duket se përmbledh ndjenjën e mirënjohjes ndaj autorëve krijues veprat e të cilëve kanë populluar me kaq bujari hapësirën në fjalë.
Duke qenë se pjesa mbizotëruese e arkivit të GKA-së i përket realizmit socialist, krahasuar me rrymat e ndryshme të historisë së artit pamor, veprat e kësaj periudhe përveçohen nga kufizimi i skajshëm ideologjik; për rrjedhojë, ato nuk i shpëtojnë dot tiparit të ngurtësisë. Ato ishin të detyruara/të paracaktuara të shfaqnin përpjekjen e suksesshme të ndërtimit të “njeriut të ri”, vetëmohues, të pagabueshëm e të palëkundshëm në parime.
Mirëpo, pavarësisht ngarkesës ideologjike të kohës në të cilën ato (veprat) janë prodhuar, mbeten dëshmi historike e kulturore të vendit të cilit i përkasin, duke shpërfaqur gjithashtu edhe gëzimin e thjeshtë të njeriut, mirësinë dhe forcën e pamohueshme të një populli për t’u mbijetuar dukurive të pashmangshme natyrore, politike e shoqërore.
Panorama, pa dyshim, nuk ka se si të jetë e plotë. Mungon në këtë tërësi artistike ana e errët e një kohe të vështirë. Për këtë arsye, ngjyrat janë kryesisht të gjalla, të gëzueshme; heroi luftarak dhe ai i punës socialiste është në ballë dhe i pathyeshëm, gati-gati mbinjerëzor. Veçse, kjo nuk do të thotë aspak se ndjeshmëria apo vërtetësia në krijime është e munguar përgjithësisht. Duke qenë gjithëpërfshirëse, ekspozita sjell përmes veprave përvijëzime karakteresh nga më të ndryshmet, tipike të identitetit shqiptar. Ajo sjell: figurat e rëndësishme historike të kombit shqiptar; përcjell sidomos: motivet e magjishme të folklorit shqiptar; tiparet tipike etnografike paraqitur në veshje të llojllojshme ngjyrash e formash e në vallet e hareshme ku valltarët duken gati të papeshë; trimërinë dhe krenarinë e malësorit shqiptar; mjediset baritore; çastet idilike; portretet e vashave ëndërrimtare, gruan e fortë; karakterin disi të ashpër burrëror etj.
Është aty edhe poçari, edhe luftëtari; janë aty pamjet e fushëbetejave; diku më tutje, vashat në krua, nënat që mëkojnë foshnjat, të rinjtë plot gjallëri të aksioneve etj. Nuk mungojnë as përfaqësuesit e politikës kombëtare e ndërkombëtare gjithashtu; heronjtë e luftës dhe heronjtë e punës janë po aty; e diku-diku, kaq rrallë – një nudo e ndrojtur, e heshtur. Copëza Shqipërie: copëza Shkodre, Tirane, Korçe, Pogradeci, Gjirokastre, Përmeti, etj., etj., janë në ekspozitë përmes peizazhesh natyrore e arkitekturore, tablo në të cilat shuhet çdo paragjykim, çdo përcaktim kohor dhe shtrihet paqja midis natyrës dhe njeriut e shì (pikërisht) përmes tyre vëmendja shkon vetëm e vetëm te forca ndikuese e artit, te magjepsja e ngjyrave, te gjurma që artisti në fjalë ka lënë në këtë lëmë kulturor. Personazhet që kanë “pushtuar” mjediset e galerisë, janë tashmë edhe vizitore të vetvetes. Ato kanë dalë nga harresa, për t’u takuar a ndoshta përballur me të përngjashmin a të përkundërtin e jetës së vërtetë. Kanë zbritur nga ngjarja e vet për të kundruar ngjarjen e tjetrit. Nuk janë dhe aq madhështorë. Janë kaq pranë tokës, mund të preken.
E gjithë ekspozita është një paraqitje jete: plot personazhe e ngjarje; në çaste kotësie, përditshmërie, por edhe në çaste gëzimi a dëshpërimi tronditës. E gjithë kjo botë plot jetë është strukur arkivave, duke iu zbehur ngjyrat në kujtesën tonë falë tisit të harresës, por mjafton një takim i tillë për të kujtuar se e djeshmja ka pasur gjallërinë e vet jetësore, ndonëse shpesh të sulmuar prej zymtësisë së përplasjes njerëzore.
Për një vend si Shqipëria, e cila ka përjetuar një mbyllje të fortë shumëdrejtimëshe, çdo hapje që ka lidhje me të kaluarën është e vlefshme, sepse shërben si një lloj pastrimi. Është një përpjekje për të kuptuar mendësinë e një kohe jo të shkurtër politike, shoqërore dhe artistike të një kombi. Midis të tjerash, e gjithë ekspozita mund të lexohet, ndoshta, si një ftesë për të ri/njohur kohë më të hershme, mes tyre të shumëpërfolurën për boshtin ideologjik që e përshkoi dhe pasojat që la në vetëdijen shoqërore të mbarë një populli. Por, pse jo, ajo (ekspozita) nuk mund të mos nxitë edhe dëshirën e vizitorit, për t’i pasur këto vepra përherë të dukshme.
